Historia kształtowania się środowiska przyrodniczego na obszarze zajmowanym obecnie przez powiat skarżyski łączy się ściśle z przemianami w obszarach sąsiednich zaliczanych do Krainy Gór Świętokrzyskich, ale posiada swoiste rysy regionalne związane ze stosunkowo wczesnym przybyciem człowieka i kształtowaniem się flory i fauny w warunkach rosnącej antropopresji. Jak wspomniano istnieją dowody, że już w okresie lodowcowym docierali tu neandertalczycy. Po ustąpieniu lodowca początkowo rozwinęły się inicjalne zbiorowiska tundrowe a następnie ogromne obszary trawiaste – tak zwany „mamuci step”. W tym czasie rozpoczął się etap oddziaływania człowieka na przyrodę. Dotarli tu bowiem pierwsi przedstawiciele kultury hamburskiej, którzy przywędrowali zapewne z północnych i środkowych rejonów kontynentu. Na obszarze należącym dzisiaj do Polski żyli około 13 tys. lat temu.

Ówcześni łowcy – zbieracze, wędrujący za sezonowo migrującymi zwierzętami polowali głównie na renifery. Prowadzili koczowniczy tryb życia i często przenosili się za stadami zwierząt z miejsca na miejsce. Pierwsze lasy zaczęły kształtować się tu u schyłku plejstocenu, w cieplejszym okresie ostatniego interstadiału, w Allerödzie trwającym od około 11,8 do 10,8 tysięcy lat temu. Zniknął „mamuci step”, a wraz z nim odeszły między innymi stada mamutów i reniferów. Zmiany sukcesyjne doprowadziły do tego, że pojawiły się gęste, ciągnące się setkami kilometrów kompleksy leśne. Były to bory szpilkowe składająca się głównie z modrzewia polskiego, sosny, limby oraz kosodrzewiny, a także lasy sosnowo–brzozowe, w których podszyciu rosły wierzby północne i brzozy. Położone były w pobliżu północnej granicy występowania lasów. Ludzie zamieszkujący dorzecze Kamiennej musieli szybko zmienić strategię polowania i przystosować się do nowych warunków. Powstała kultura Federmesser. Jej przedstawiciele polowali już nie na renifery, ale na łosie i jelenie. Po okresie panowania świetlistych i mało zwartych borów sosnowo–modrzewiowych w okresie preborealnym i borealnym pojawiły się i rozpowszechniły ciepłolubne drzewa liściaste z rodzajów: wiąz, dąb, lipa, jesion, olsza i grab. W holocenie, około 2700 lat temu nastąpiło ponowne ochłodzenie klimatu i zwiększenie ilości opadów. Stało się to powodem wypierania lasu liściastego przez drzewa karpackie, głównie jodłę pospolitą i buk zwyczajny z towarzyszących im gatunkami krzewów i roślinności zielnej. Epoka żelaza dostarcza licznych dowodów osadnictwa na naszym terenie. Powodem zasiedlenia było wykorzystanie złóż rud żelaza do pozyskiwania tego cennego w owych czasach metalu. Potrzeby osadnictwa i hutnictwa spowodowały przetrzebienie miejscowych lasów, a tereny w ten sposób pozyskane przeznaczano pod osadnictwo i uprawy rolne. W miejscu zniszczonych w dolinach rzecznych zbiorowisk olszowych i łęgów pojawiły się łąki i pastwiska. Nieco wyżej, gdzie gleby były mniej urodzajne, ale nie narażone na wylewy rzek, uprawiano żyto, proso, jęczmień i owies.

Eksploatacja zasobów naturalnych wywarła trwałe piętno na ukształtowaniu środowiska w późniejszych wiekach. Przemysł wydobywczy i przeróbka rud żelaza powodowały niszczenie szaty roślinnej i ubożenie świata zwierzęcego. Rosło zaludnienie. Zapotrzebowanie na węgiel drzewny wykorzystywany przy wytopie żelaza doprowadziło do całkowitej przebudowy drzewostanów i miejsce lasów liściastych zajęły głównie zbiorowiska borowe. Zakończenie wydobycia rud żelaza, a czasem klęski żywiołowe, jak choćby pożar w lasach bliżyńskich, pozwoliły na stopniową odbudowę lasów. O dziwo na zniszczonych terenach w wyniku sukcesji wtórnej w ciągu około 200 lat ukształtowały się bardzo zróżnicowane gatunkowo lasy uznawane za jedne z najpiękniejszych w Polsce a nawet Europie. Dodatkowe straty poniosły lasy skarżyskie podczas II wojny światowej kiedy to zostały bardzo poważnie przetrzebione w związku z intensywną eksploatacją prowadzoną przez okupanta.

Efektem antropopresji jest aktualne rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych: partie szczytowe wzgórz i ich stoki zajmują lasy, płaskie tereny w dolinach rzecznych przeznaczono pod uprawę i zabudowę, a najniżej położone, podmokłe lub okresowo zalewane miejsca zajęły łąki lub rozwinęły się na nich zbiorowiska zaroślowe z fragmentami olsów i łęgów.

Zbiorowiska leśne są zróżnicowane, a ich wykształcenie jest wypadkową oddziaływań środowiskowych i działalności człowieka. Dominującym typem lasu jest las mieszany, zróżnicowany gatunkowo, w którym występują zarówno gatunki typowe dla grądu jak i dla boru sosnowego. Warstwę drzew tworzą często ponad stuletnie okazy sosny i równie stare dęby, a domieszkowo występują: brzoza, świerk, jodła, olcha. Na bujny podszyt składają się młode okazy dębu, jarzębiny, świerka, kruszyny, brzozy. W runie leśnym spotykamy wiele gatunków turzyc, traw i kwiatów m.in. kosmatkę gajową, przylaszczkę pospolitą, gwiazdnicę wielkokwiatową, dąbrówkę rozłogową, perłówkę zwisłą. Na skłonach niewysokich wzniesień ukształtował się subkontynentalny bór świeży, w którym w warstwie drzewiastej dominuje sosna zwyczajna. Podszyt jest ubogi i składa się z podrostu sosny, jałowców, młodych dębów i jarzębin. Na dnie lasu spośród krzewinek obfi cie występują: borówka czarna, borówka brusznica, siódmaczek leśny, rośliny kwiatowe: gorysz pagórkowy, konwalia majowa, wężymord niski, mchy: widłoząb ciemny, widłoząb falisty, widłoząb miotlasty, rokietnik pospolity, gajnik lśniący, porosty: chrobotek reniferowy, chrobotek leśny, pawężnica brodawkowata. Bory sosnowe wilgotne spotykamy w zawilgoconych obniżeniach terenowych, gdzie obserwujemy łagodne przejścia do zbiorowisk olsów i łęgów. Oprócz gatunków charakterystycznych dla borów sosnowych wkraczają tu inne rośliny z sąsiednich zbiorowisk. Cechą typową jest pojawienie się w warstwie drzew, obok sosny zwyczajnej, brzozy brodawkowatej i brzozy omszonej. Pojedynczo występują: dąb szypułkowy, jodła pospolita, świerk pospolity. W warstwie podszytu występują młode okazy olchy, brzozy brodawkowatej, brzozy omszonej, świerka oraz krzewy kruszyny i jarzębiny. Warstwa runa składa się z traw: dominującej w tej warstwie – trzęślicy modrej oraz tworzącej gęste, niskie kępki kosmatki owłosionej. Dużo jest paproci – orlicy pospolitej. Krzewinki reprezentuje borówka czarna, borówka brusznica, wrzos zwyczajny. Miejscami pojawiają się maliny, jeżyny i pojedynczo wawrzynek wilczełyko. Obfi cie występują mchy – płonnik zwyczajny, widłoząb, rokietnik Schrebera, gajnik lśniący, bielistka siwa, torfowce tworzą rozległe poduchy. Występujące nielicznie rośliny zielne reprezentowane są przez pszeńca zwyczajnego i siódmaczka leśnego. W miejscach ze stale utrzymującym się wysokim poziomem wód gruntowych spotykamy niewielkie fragmenty zaliczane do zespołu sosnowego boru bagiennego z karłowatymi sosnami i brzozą omszoną oraz z charakterystycznymi gatunkami krzewinek: bagno zwyczajne i borówka bagienna (łachynia pijanica). Zwykle występują w bezpośrednim sąsiedztwie torfowisk niskich i przejściowych np. na uroczysku „Pięty” i na torfowisku w Lipowym Polu. W warstwie drzew rośnie sosna, w podszycie kruszyna, a dno lasu pokrywają dywany mchów torfowców i płonników.

Lasy na siedliskach bagiennych z dominującą olszą czarną oraz turzycą długokłosą, trzcinnikiem lancetowatym, psianką słodkogórz w warstwie runa zalicza się do olsów i napotkamy je w obniżeniach towarzyszących ciekom wodnym np. w górnym biegu Oleśnicy. Przechodzą one łagodnie w łęgi jesionowo–olszowe porastające zbocza tarasów nadrzecznych, w których w warstwie drzew spotykamy olszę szarą i pojedynczo jesion wyniosły. Niżej rosną krzewy i krzewinki: kruszyna pospolita, czeremcha zwyczajna, porzeczka dzika (czerwona), leszczyna, wawrzynek wilczełyko, trzmielina brodawkowata, maliny i jeżyny. Ponadto rosną tu rośliny zielne: przytulia błotna, tojeść pospolita, śledziennica skrętolistna (naprzemianlistna), ziarnopłon (jaskier) wiosenny, złoć żółta, szczaw gajowy, gwiazdnica gajowa, piżmaczek wiosenny, kopytnik pospolity, jarzmianka większa, gajowiec żółty, zdrojówka rutewkowata, groszek wiosenny, tojeść gajowa, szczyr trwały, czworolist pospolity, pierwiosnka wyniosła, żankiel zwyczajny, czyściec leśny, fi ołek leśny, zawilec gajowy, i spotykany pojedynczo zawilec żółty. Turzycei trawy są reprezentowane przez: perz psi, turzycę zwisłą, turzycę rzadkokłosą, turzycę zgrzebłowatą, turzycę leśną, turzycę palczastą, prosownicę rozpierzchłą, perłówkę zwisłą, wiechlinę gajową, kłosownicę leśną. Spośród mchów występuje tu: żórawiec falisty, dzióbkowiec bruzdowany, a z paproci narecznica samcza.

Rzadko występującym na naszym terenie zbiorowiskiem jest buczyna. Spotkamy ją na szczycie Pasma Klonowskiego, na Garbie Gielniowskim, w okolicach Świniej Góry i Dalejowa. To leśne zbiorowisko roślinne z wyraźną dominacją głównie buka w drzewostanie. W odmianie świętokrzyskiej towarzyszą mu jodła, świerk i brzoza. W podszycie i podroście występują niemal wyłącznie młode buki. Dno tych lasów jest silnie zacienione, występują w nim rośliny cieniolubne i takie, które kwitną przed listnieniem drzew (geofi ty). Tuż po zejściu śniegu pojawiają się przebiśniegi, a potem przylaszczki, zawilce, żywiec dziewięciolistny i wiele innych gatunków. Miejscami runa niemal brak, a gruba warstwa ściółki składa się z rudych bukowych liści (tzw. buczyny nagie). Szczególnie cenne jest występowanie drzewostanów mieszanych z modrzewiem.

Siedlisko, w którym występuje zaliczone zostało do lasu mieszanego wyżynnego. Obecnie drzewostany mieszane zbudowane są z: jodły pospolitej z udziałem sosny zwyczajnej, modrzewia europejskiego polskiego oraz dębu bezszypułkowego. Rzadziej występuje w nich buk zwyczajny, świerk pospolity, jarząb pospolity. Pozostałe gatunki drzew występują nielicznie, a z krzewów pojawia się kruszyna pospolita i bez koralowy. Pokrycie runa jest ubogie, jeśli chodzi o liczbę występujących gatunków roślin. Warstwa ta jest słabo zróżnicowana zależnie od warunków świetlnych i wilgotnościowych. Przeważają tu gatunki borowe a głównie borówka czarna, oraz konwalijka dwulistna, orlica pospolita, trzcinnik leśny, jeżyna gruczołowata. Wysoką stałość występowania a niewielki udział ilościowy mają ponadto: siódmaczek leśny, narecznica szerokolistna i szczawik zajęczy. Warstwę mszystą budują głównie płonnik strojny i rokietnik pospolity. Dla ochrony modrzewia powołano rezerwat „Ciechostowice”. Występujący tu modrzew charakteryzuje się bardzo dużą wysokością, sięgającą w niekiedy do 35 m i obwodem w pierśnicy przekraczającym 1 m. Na szczytach wzniesień o charakterze wydmowym na jałowych, zbielicowanych piaskach, wykształcił się zubożały bór suchy – bór chrobotkowy. Spotykamy go wzdłuż biegu Kamiennej na terenie rezerwatu „Rydno”. Drzewostan tego siedliska to: niskopienna sosna, z krzewami jałowca i podrost sosny. Runo boru suchego jest skąpo rozwinięte: borówka czarna, wrzos pospolity, turzyca wrzosowiskowa i inne. Podłoże porastają obficie porosty – chrobotki.

Miejscami wzdłuż rzek pojawiają się zarośla łozowe. Typową roślinność stanowią różne gatunki wierzb wierzba uszata, wierzba szara, łoza, wierzba rokita, z krzewami porzeczki czarnej oraz roślinami zielnymi: trzcinnikiem lancetowatym, turzycą długokłosą, turzycą błotną, psianką słodkogórz. Ciekawostką jest występowanie na bardziej wyniesionym terenie w pobliżu wrzosowisk wierzby płożącej. Na odsłoniętych terenach pojawiają się zbiorowiska roślinności światłolubnej. Są to łąki świeże, wilgotne i mokre, które stanowią miejsce występowania wielu cennych gatunków roślin i zwierząt, w tym także motyli. Szczególnie interesujące są łąki trzęślicowe, których dominującą cechą jest sezonowość barw kwitnących roślin. Najpiękniej prezentują się łąki w uroczysku „Pięty” gdzie wiosną na majowej łące pojawiają się żółte łany pełnika europejskiego i nie mniej okazałe błękitne połacie kosaćca syberyjskiego. Ciekawostką jest występowanie kilku kęp kosaćca w odmianie białej. Na przełomie maja i czerwca dominującą barwą łąk trzęślicowych jest barwa różowa. Kwitnie fi rletka poszarpana. Latem łąka mieni się feerią barw, które stopniowo przechodzą w zgaszoną czerwień – kwitnie szczaw. W sierpniu łąka staje się płowa, zasychają stopniowo trawy. Występuje tu ogromna rozmaitość gatunków traw i innych rodzin, szczególnie wartościowe są storczyki: kukułka (stoplamek) krwista, kukułka (stoplamek) plamista, kukułka (stoplamek szerokolistna, gółka długoostrogowa, kruszczyk błotny. Szuwary i wysokie turzycowiska występują pasmami wzdłuż cieków wodnych lub tworzą płaty w obniżeniach terenu. Dominująca cechą jest stojąca przez wiele miesięcy woda, a większość zespołów tworzą wysokie rośliny. Powstają na glebach glejowych, z dużą zawartością węglanu wapnia i misach wypełnionych torfem niskim. Charakterystycznymi roślinami są: żabieniec babka wodna, ponikło błotne, skrzyp bagienny, trzcina pospolita, szczaw lancetowaty, pałka szerokolistna, rogoża, bobrek trójlistkowy, pięciornik błotny syn. siedmiopalecznik błotny, wiązówka błotna, wełnianka wąskolistna.

Na terenie powiatu można taż spotkać reliktowe stanowiska roślin zajmujące małą przestrzeń. Do nich należy zaliczyć: zanokcicę północną i omieg górski występujące w dolinie Kamionki, liczydło górskie na Świniej Górze i arnikę górską, której stanowisk ostatnio nie potwierdzono. Zbiorowiska roślinne stanowią ostoję dla zwierząt zamieszkujących na ich terenie. Ssaki reprezentują: nietoperze, ryjówki, kret, jeż, lis, kuny domowa i leśna, wydra europejska, wiewiórka pospolita, zając szarak, jeleń europejski, sarna, dzik oraz łoś. Gatunkiem, który szczególnie szybko rozprzestrzenił się w ostatnich latach w rzekach i zbiornikach wodnych powiatu jest bóbr europejski. Sensacją ostatnich lat było ponowne pojawienie się, po 50 latach, wilków w kompleksie Świniej Góry. Początkowo wataha liczyła 3 sztuki, a zimą 2007 r. liczebność wzrosła do 7 sztuk. Ozdobą i wszechobecnym składnikiem lasów i łąk są licz20 nie występujące gatunki ptaków. Dotychczas odnotowano obecność ponad 175 gatunków ptaków. Do ciekawszych należą: bocian czarny, lelek kozodój, kilka gatunków sów, dudek, myszołowy, dzięcioł czarny i zielony. Gady występujące na terenie powiatu to: jaszczurki zwinka, żyworódka i padalec, zaskroniec, żmija zygzakowata w 3 odmianach barwnych i żółw błotny. Na granicy z województwem mazowieckim stwierdzano występowanie gniewosza plamistego. Płazy reprezentuje kilka gatunków żab, grzebiuszka zwana huczkiem ziemnym, kumak nizinny, ropucha szara, rzekotka drzewna, traszki: zwyczajna, grzebieniasta i górska oraz salamandra plamista, której występowanie wymaga jeszcze bezpośredniego sprawdzenia. W wodach powiatu skarżyskiego stwierdzono występowanie 35 gatunków ryb. Naturalnie występującymi gatunkami są: pstrąg potokowy, szczupak, płoć, kleń, jelec, jaź, wzdręga, lin, kiełb, ukleja, leszcz, karaś złocisty, miętus, okoń i jazgarz, słonecznica, jak również zaliczane do gatunków prawnie chronionych: strzebla potokowa, koza, śliz, piskorz, głowacz białopłetwy oraz minóg strumieniowy, który choć rybą nie jest, zwyczajowo jest wymieniany wśród ryb. Dużą grupę reprezentują gatunki introdukowane: lipień, boleń, karaś srebrzysty, czebaczek amurski, świnka, brzana, sum, sandacz, karp, pstrąg tęczowy, amur biały i tołpyga pstra.

Bezkręgowce są stosunkowo słabo przebadaną grupą. Systematyczne badania i obserwacje dotyczyły motyli dziennych. Na terenie powiatu stwierdzono występowanie 75 gatunków motyli dziennych wśród których znalazło się 6 gatunków objętych ochroną gatunkową: strzępotek soplaczek, przeplatka aurinia, paź żeglarz, modraszek bagniczek, dostojka akwilonaris, czerwończyk nieparek. Spośród pajęczaków chronionym gatunkiem jest tygrzyk paskowany, który w ostatnich latach gwałtownie powiększył zasięg swojego występowania. Wartościowym odkryciem było odnotowanie występowania ślimaka żółtawego, jednego z największych krajowych gatunków, umieszczonego na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych.

Źródło: "Powiat Skarzyski - miejca cenne przyrodniczo i historycznie" autorzy:Jan Janiec, Piotr Kardyś, Ryszard Sowa, Andrzej Staśkowiak, Krzysztof Zemeła. wyd. Światowid, rok 2007.