Z dziejów ziemi skarżyskiej
Początki osadnictwa na obecnym terenie powiatu skarżyskiego sięgają zamierzchłej przeszłości. Najprawdopodobniej najstarsze znalezisko wiąże się z kulturą mustierską, wytworzoną przez neandertalczyków ok. 60 –40 tys. lat p.n.e. Złagodzenie klimatu kilkanaście tysięcy lat temu spowodowało zainteresowanie ludności hamburskiej tymi stronami, w późniejszym okresie wytwarzaniem wyrobów krzemiennych i przetwórstwem hematytu. Dalsze ślady osadnictwa w rejonie Skarżyska-Kamiennej pochodzą z późnego paleolitu, mezolitu, neolitu i ściśle wiążą się z regularnym wydobyciem i przeróbką rudy żelaza – hematytu, służącą do produkcji barwników. Kopalnia hematytu, odkryta na północno wschodnim stoku wzgórza piaskowcowego (Łyżwy, Grzybowa Góra, Nowy Młyn) przez Stefana Krukowskiego, nazwana została Rydnem.
W późniejszym okresie, od I w. n.e. między pasmem Łysogór a doliną rzeki Kamiennej, powstało centrum produkcji żelaza w oparciu o miejscowe zasoby. Z prac rekonstruujących krajobraz i fizjografię terenu wnosimy o bardzo korzystnych warunkach dla wzmożonej działalności osadniczej i szybkiego rozwoju w późniejszym okresie. W miarę dobre gleby, złoża rud żelaza, piaskowca, gliny określiły kierunek rozwoju regionu. Przez obszar dzisiejszego miasta Skarżyska-Kamiennej i powiatu od wczesnego średniowiecza przebiegały granice administracyjno-polityczne (niekiedy i do czasów nam współczesnych) oraz kształtujących się jednostek organizacji kościelnych. Nie jest pozbawiona podstaw teza o przynależności obszaru nad Kamienną do państwa Wiślan.
W późniejszym czasie rzeka Kamienna odgraniczała Ziemię Radomską od Ziemi Sandomierskiej, a następnie powiat radomski od sandomierskiego. Warto również zwrócić uwagę, że w okresie tzw. rozdrobnienia dzielnicowego obszar znalazł się w strefie nadgranicznej, a teren ten przecinała granica diecezji krakowskiej i gnieźnieńskiej. Jednym z ważniejszych elementów rozwoju osadnictwa była sieć dróg. W średniowieczu szlak z zachodu na wschód (znany w starożytności) został przecięty na tym obszarze przez trakt wiodący z północy na południe, zwany później drogą warszawską. Przez swe usytuowanie oraz skomplikowane stosunki własnościowe obszar dzisiejszego powiatu skarżyskiego został wciągnięty w orbitę ważnych wydarzeń dziejowych.
Niewątpliwie XII–wieczny rodowód mają osady: Bzin, Żyrcin (zlokalizowany na terenie późniejszego Rejowa) oraz Skarżysko, początkowo jednodworcze, później w wyniku „pączkowania” powstało Skarżysko Militaria (należące do Odrowążów i Skarżysko Abbatialis (cysterskie). Z nieco późniejszego okresu pochodzą Młodzawy.
Dalszy rozwój tych stron zawdzięczamy cystersom wąchockim, właścicielom od 1179 r. znacznych obszarów dzisiejszego miasta Skarżyska i powiatu, pionierom z zakresu wielu gałęzi gospodarki, a przede wszystkim metalurgii i eksploatacji kopalin. Dzięki nim lokowano w XIV wieku np. Lipowe Pole, Gadkę, Grzybową Górę oraz Jagodne. W następnym stuleciu cystersom zawdzięczamy odbudowę kuźnicy w Żyrcinie,. Dzięki temu osada rozwijała się prężnie, także w II poł. XV wieku. Powstał tu jeden z pierwszych na terenie dzisiejszego miasta kościołów p.w. Św. Mikołaja. Podobnie jak i Bzin, w którym kuźnica w XVI w. uchodziła za jedną z największych w Małopolsce, a na początku XVII wieku wybudowany został drewniany kościół p.w św. Józefa. W I połowie XVII wieku powstały na gruntach cysterskich kolejne jednostki osadnicze: Łyżwy (nazwa od rodziny zagrodniczej Łyżwy), Usłów (od nazwiska młynarza), Nowy Młyn. Wymienione wsie do poł. XVII wieku należały do parafi i wąchockiej. Należy również podkreślić dużą rolę w zagospodarowywaniu tych stron przez Odrowążów – Szydłowieckich – oraz ich sukcesorów – możnej rodziny litewskiej Radziwiłłów. Dobrze rozwijały się średniowieczne osady: Skarżysko Rycerskie (później Książęce), Ogorzałe należące w średniowieczu do parafi i w Chlewiskach oraz przynależny do parafi i Odrowąż – Bliżyn. Od 1511 r. rozwijała się osada kuźnicza Kamienna, którą organizował Duracz. W XVI wieku stan osadnictwa na północ od rzeki Kamiennej powiększył się o Milicę, Ciurów (Mrożek), Lipowe Pole, Szczepanów oraz Posadaj (budowa młyna w XV w.). Warto również przypomnieć o szybkim rozwoju osad pozostających w średniowieczu i w okresie wczesnonowożytnym w rękach biskupów krakowskich, do których należała od XI wieku większość ziem dzisiejszego powiatu skarżyskiego (do czasu oddania znacznych terenów cystersom), wśród nich najstarsze osady dzisiejszych gmin Suchedniów, Łączna i Bliżyn.
Pomyślny dla rozwoju ekonomicznego ziem powiatu skarżyskiego okazał się wiek XVI i I poł. wieku XVII. Z licznych źródeł gospodarczych (rejestry podatkowe, inwentarze, lustracje, itp.) wnioskuje się, że Staropolski Okręg Przemysłowy odgrywał zasadniczą rolę w polskim hutnictwie żelaza. Na interesującym nas obszarze pracowało kilkanaście kuźnic (Rejów, Bzin, Kamienna, Szczepanków, Ciurów, Suchedniów, Baranów, Berezów, Sorbin, Zbrojów, Majków, Mroczków, Płaczków, Gielów, Goszków, Wojtan i Wołów Bliżyński, Łączna, Ogonków i Ostojów, później Mostki, Jędrów, Gorczyca, Stokowiec [fryszerka] i inne). Po kryzysie II poł. XVII wieku spowodowanym licznymi wojnami, stratami demograficznymi i upadkiem niektórych kuźnic przemysł metalurgiczny odbudowany został dopiero w ostatnim ćwierćwieczu XVIII wieku Zbudowano kilka nowoczesnych wielkich pieców (Bzin, Suchedniów) dobrze prosperowały szabelnie (np. w Majkowie), blacharnie(w Suchedniowie, Berezowie) i kosiarnie (Suchedniów, Berezów).
Wspomniany okres przyniósł również rozwój rolnictwa i zwiększenie obszaru gruntów uprawnych. Powstały folwarki, np. Skarżysko Kościelne, Skarżysko Książęce, Bzin, a dla potrzeb miejscowego rolnictwa pracowało kilkanaście młynów Dobrze rozwijał się handel. Oprócz wywozu żelaza (pierwszy most w Warszawie w XVI wieku budowany był z miejscowego surowca), dużym powodzeniem cieszył się piaskowiec, z którego np. w Skarżysku Książęcym i Pogorzałem wyrabiano osełki. Wspomnieć należy, że huta szkła Baltazar zlokalizowana była na terenie późniejszej osady Michniów. O natężeniu ruchu na wskazanym obszarze świadczą licznie powstałe już w średniowieczu karczmy, które obsługiwały głównie ludność przyjezdną. W XV wieku istniały w Skarżysku Kościelnym 3 karczmy, a w Grzybowej Górze, Rejowie i Skarżysku Książęcym po jednej.
Warto przy tym dodać, że na obszarze obecnego powiatu funkcjonowało kilka mostów, w tym jeden z 3 mostów na Kamiennej, gdzie od połowy XVI wieku pobierano cło mostowe i grobelne na jego utrzymanie. Wraz z rozwojem gospodarczym wsi kuźniczych i rolniczych rozwijało się rzemiosło wiejskie, np. w Skarżysku Książęcym w 1637 r. pracowało 6 kołodziejów. Jednym z ważniejszych wskaźników rozwoju cywilizacyjnego tych stron był postęp demograficzny. Pierwsze istotne źródła dotyczące liczebności osad pochodzą z 1662 r. Wśród największych osad, powyżej 100 mieszkańców uplasowała się Łączna (457), Skarżysko Kościelne (149), Skarżysko Książęce (132), Bliżyn(120), Bzin (101).
Ważnym wydarzeniem o niewątpliwych korzystnych konsekwencjach było utworzenie w 1657 r. parafi i w Skarżysku Kościelnym przy kościele Św. Trójcy, którego budowę rozpoczęto w 1637 r. W jej granicach znalazły się: Lipowe Pole, Świerczek, Kamienna, Szczepanów, Bzinek, Bzin, Rejów, Posadaj, Milica, Ciurów Tak, więc w tym czasie ukształtowała się sieć parafi i (Odrowąż, Wzdół, Skarżysko Kościelne, Chlewiska), która przetrwała przez następne dziesięciolecia. W połowie XVIII wieku zakończył się etap powolnego, ale systematycznego rozwoju społeczno-gospodarczego osad na obszarze dzisiejszego powiatu. O ich bogactwie świadczy oszacowany w 1789 r. dochód, jaki przynosiły poszczególne osady, który stał się podstawą tzw. „ofi ary na wojsko z dóbr ziemskich, tak świeckich, jako i duchownych”. Dominuje w dochodach Bzin z kuźnicą. Zmienił się też stan zaludnienia. Ostateczny upadek państwa polskiego w końcu XVIII wieku, kasata zakonu cystersów w 1819 r., następnie przejęcie przez państwo dóbr szydłowieckich (w 1828 r.) stworzyło nową sytuacje w rejonie Skarżyska-Kamiennej. Podobnie jak i w wiekach wcześniejszych na terenie dzisiejszego powiatu przebiegały granice podziałów administracyjnych: południowe ziemie znalazły się w granicach (po 1815 r.) województwa krakowskiego (obwód kielecki) oraz sandomierskiego (obwód opoczyński i opatowski), W późniejszym okresie ziemie te podzielone zostały między dwie gubernie (radomska – gmina Skarżysko, gmina Mirzec oraz kielecka – gmina Suchedniów i Łączna).
Przemiany gospodarczo-społeczne w czasach Królestwa Polskiego wiążą się nierozerwalnie z działalnością Stanisława Staszica. Dolina rzeki Kamiennej zgodnie z jego koncepcją stała się terenem intensywnego rozwoju przemysłu. Śladem działalności inwestycyjnej tego okresu są zachowane ruiny jednego z wielkich zakładów wielkopiecowych w Rejowie oraz budynki administracji górniczo-hutniczej. Inwestowano w rozwój Zagłębia Staropolskiego jeszcze w latach 30. i 40. XIX wieku, jednocześnie rozpoczął się długotrwały proces tzw. „urządzania kolonialnych dóbr państwowych”, obejmujący wszystkie istniejące osady zamknięty datami oczynszowania a później uwłaszczenia miejscowych chłopów (lata 50–60 XIX wieku).
Dużą rolę odegrał rejon Skarżyska w zrywach niepodległościowych w XIX w., szczególnie w Powstaniu Styczniowym. Miejscowa ludność, co potwierdziły badania, masowo uczestniczyła w manifestacjach religijno-patriotycznych, np. podczas odpustu na Świętym Krzyżu (14.09.1861 r.). Rejon Bzina, Rejowa, Suchedniowa, Mostek, Wąchocka w czasie przygotowania powstania oraz w czasie walk był niezwykle aktywny. Miejscowe zakłady miały przygotować odpowiednie ilości broni (kosy, piki, lancety). Jeszcze przed powstaniem rozważano produkcję dział w zakładach bzińskich, bądź rejowskich. W słynnym ataku na Szydłowiec z 22 na 23 stycznia 1863 r. brało udział ok. 250 sprzysiężonych z rejonu Skarżyska, których poprowadził Bernard Klimaszewski. Podobnie było w głośnym ataku na Bodzentyn (ok. 400 osób pod wodzą Ignacego Dawidowicza i Jana Biechońskiego).
Po tym nieudanym ataku część spiskowców znalazła się w miejscu koncentracji w Suchedniowie, następnie zgodnie z planami Mariana Langiewicza, znalazła się w obozie pod Wąchockiem. W czasie walk znaczącą rolę odegrał Suchedniów, gdzie stacjonował jeden z batalionów powstańczych (Rosjanie z zemsty spalili tu osadę, mordowali ludność, podobnie było w Berezowie i Baranowie). Pacyfikacje nie ominęły innych osad, np. Bzina, Milicy, Rejowa. Krzyże powstańcze rozsiane po lasach pozostają niemym świadkiem niezłomności, bohaterstwa i patriotyzmu miejscowej ludności. Represje popowstaniowe, poddanie szczególnej kontroli zakładów górniczo-hutniczych (w czasie nasilenia walk zakłady zaprzestały produkcji) negatywnie zaważyły na losach zagłębia nad Kamienną.
Odejście od powszechnego stosowania węgla drzewnego na rzecz węgla kamiennego oraz coraz powszechniejsze użycie maszyn parowych w rodzącym się nowoczesnym przemyśle metalurgicznym, obniżyło rentowność tradycyjnych zakładów. Z danych statystycznych za lata 1865, 1880, 1895 i 1907 wnioskujemy o systematycznym rozwoju osad na terenie dzisiejszego powiatu. W gminie Skarżysko Kościelne w 1880 r. w 16 osadach mieszkało 2468 mieszkańców w 377 do25 mach (nie było żadnego murowanego), zaś w gminie Bliżyn w 25 osadach mieszkało 4296 osób w 714 domach w (tym 11 murowanych – 9 w Bliżynie). Na terenie gminy Bliżyn zlokalizowane było 6 fabryk żelaza. W 15 lat później gmina Bliżyn liczyła już 6076 mieszkańców (960 domów), zaś w 1907 r. gminę zamieszkiwało już 12 300 mieszkańców (927 domów). Gmina Skarżysko Kościelne to gmina rolnicza – posiadała 6 młynów. Czynnikiem, który miał kapitalny wpływ na awans gospodarczy regionu było zrealizowanie inwestycji kolejowej Iwanogród – Gołonog (Dęblin – Dąbrowa Górnicza) – w 1885 r. z rozgałęzieniem w osadzie Kamienna (do Koluszek i Ostrowca).
W sposób zdecydowany ożywiło to rozwój gospodarczy omawianego regionu. Powstał znaczący węzeł kolejowy, który już na początku XX wieku dawał zatrudnienie 1000 osobom oraz szereg innych zakładów przemysłowych (tartak drzewny, zakład hutniczo – odlewniczy i inne). Konsekwencją tego był stały wzrost liczby mieszkańców największych osad: Kamiennej i Suchedniowa, co znacząco wpływało na powstanie wielu punktów handlowych, rzemieślniczych i usługowych. Ożywiła się również działalność polityczna (powstanie pierwszych partii, udział w wystąpieniach robotników w 1905 r.), religijna (budowa kościoła, cerkwi, bożnicy), oświatowa i kulturalna (szkoły, czytelnie, iluzjony) społeczeństwa.
I wojna światowa przerwała rozwój regionu, zmniejszyła się liczba mieszkańców w poszczególnych osadach, zniszczeniu i dewastacji uległo wiele zakładów przemysłowych. Po wojnie nastąpił odczuwalny rozwój ekonomiczny i polityczny, szczególnie Kamiennej i Suchedniowa. Wzrosły też aspiracje mieszkańców w różnych dziedzinach. Już u progu niepodległości członkowie Komitetu Obywatelskiego w Kamiennej próbowali uzyskać prawa miejskie dla Kamiennej, co zostało sfi nalizowane dopiero w 1923 r. Podobne inicjatywy mieszkańców Suchedniowa z 1922 r., ani też w 1929 r. nie przyniosły oczekiwanego rezultatu, choć osada liczyła już ponad 7 tys. mieszkańców (1931 r.), a gmina ponad 15 tys.
Rejon Skarżyska-Kamiennej w okresie dwudziestolecia międzywojennego należał do najbardziej dynamicznie rozwijających się obszarów Kielecczyzny. Na terenie przyległym do Kamiennej rozpoczęto budowę Państwowej Fabryki Amunicji (w 1932 r. stan zatrudnienia wynosił ok. 2500 pracowników), która stała się przodującym zakładem w polskim przemyśle zbrojeniowym, „kolebką” kadr tworzącego się przemysłu, który stymulował rozwój całej infrastruktury gospodarczej.
Usytuowanie miasta i okolic na obszarze COP wywarło dodatkowy wielki wpływ na rozwój tego ośrodka, stając się impulsem uprzemysłowienia i magnesem przyciągającym wielu zewnętrznych inwestorów.
W latach II wojny światowej miasto i okolice było terenem działania licznych, tajnych organizacji wywiadowczych i dywersyjno-sabotażowych (Orzeł Biały, Polska Niepodległa, Narodowa Organizacja Bojowa, „Muszkieterzy” i inne). Miasto było także jednym z głównych źródeł zaopatrzenia w broń i amunicję żołnierzy Polski Podziemnej walczących na ziemiach polskich (w roku 1943 w fabryce Tańskich w Suchedniowie podjęto konspiracyjną produkcję uzbrojenia – pistolet maszynowy „Sten”), a zwłaszcza okolicznych oddziałów partyzanckich, między innymi najbardziej znanych: „Ponurego”, „Nurta”, „Szarego”.
W związku z tym obszar Skarżyska-Kamiennej i okolic stał się miejscem wyjątkowej eksterminacji ludności polskiej i żydowskiej. Na tym terenie dochodziło do masowych mordów (np. Brzask, Bór) i deportacji. W niemieckiej firmie HASAG (dawna PFA) funkcjonowało getto i przymusowy obóz pracy, w którym zginęło, jak się przypuszcza, około 30 000 ludzi, głownie Żydów. Po roku 1945 następowała odbudowa przemysłu, dalszy jego rozwój i budowa nowych zakładów. Powstawały głównie zakłady wytwórcze w formie spółdzielni, tzw. przemysłu terenowego i zakładów komunalnych. W sposób dynamiczny rosła produkcja i zatrudnienie w b. PFA czyli w Zakładach Metalowych MESKO.
Okres tzw. „zimnej wojny”, a zwłaszcza konfl ikt koreański przyczynił się do militaryzacji gospodarki narodowej. Skarżysko-Kamienna jako ośrodek przemysłu zbrojeniowego przeżywało boom gospodarczy, wzrosło zatrudnienie, wybudowano nowe osiedla (Milica, Górna Kolonia). W roku 1957 uruchomiono fabrykę obuwia, w latach 1966–1968 zelektryfi kowano węzeł PKP. Także Suchedniów zaczął rozwijać się jako prężne osiedle przemysłowe. Odbudowano Fabrykę Tańskich (późniejsza Fabryka Urządzeń Transportowych), rozbudowano Zakłady Wyrobów Kamionkowych „Marywil”, powstały nowe zakłady drzewne. W roku 1962 Suchedniów otrzymał prawa miejskie. Lata 70. to dalsza rozbudowa i modernizacja przemysłu Skarżysku. Utworzono Kombinat Budowlany, wybudowano Fabrykę Domów. Powstało nowe osiedle mieszkaniowe – „Przydworcowe”. Były to lata koniunktury głównie dla ZM MESKO, ale także i dla przemysłu obuwniczego, budowlanego, spożywczego i chemicznego. Lata 80., to poza okresem załamania w niektórych dziedzinach – budowa olbrzymiej stacji rozrządowej na węźle PKP. W PKP w Skarżysku (jak mówiono –mieście kolejarzy) zatrudnionych było około 4500 pracowników w 11 różnych dziedzinach kolejnictwa. Nie udało się jednak uniknąć poważnych zaniedbań w zakresie infrastruktury społecznej (np. uległa zmniejszeniu sieć punktów handlowych i usługowych). Zmiany ustrojowe i gospodarcze po 1989 r. miały istotne znaczenie dla potencjał gospodarczego miasta i okolic. Uwolniona inicjatywa ludzi spowodowała szybki rozwój handlu i niektórych usług oraz małych przedsiębiorstw. Tradycyjne gałęzie przemysłu: metalowy, obuwniczy, energetyczny czy kolejnictwo, z którymi Skarżysko-Kamienna było dotychczas silnie związane, ustępują miejsca małym i średnim przedsiębiorstwom z różnych branż, zatrudniającym zdecydowaną większość ogólnej liczby pracujących.
Źródło "Powiat Skarzyski - miejca cenne przyrodniczo i historycznie" autorzy:Jan Janiec, Piotr Kardyś, Ryszard Sowa, Andrzej Staśkowiak, Krzysztof Zemeła. wyd. Światowid, rok 2007.