Rydno - Pradziejowa aglomeracja osadnicza
Tereny wokół Skarżyska-Kamiennej od niepamiętnych czasów były obszarem szczególnie uprzywilejowanym dla działalności człowieka. Po raz pierwszy pojawili się tutaj ludzie neandertalscy, którzy na stałe zamieszkiwali jaskinię Raj pod Kielcami. Było to około 60-40 tys. lat temu. Penetrując dolinę rzeki Kamiennej natrafili na czerwony proszek, którego złoża zlokalizowane były w piaskowych wydmach nad rzeką. Wykorzystywali go do posypywania ciał zmarłych towarzyszy, czego ślady zachowały się we wspomnianej jaskini. Ochłodzenie klimatu i nasunięcie się lodowca na omawiany teren przerwało jego eksplorację przez grupy ludzkie.
Korzystne warunki klimatyczne zapanowały dopiero około 12 tys. lat temu. Okres późno i postglacjalny przyniósł stałe – trwające przez tysiąclecia - zainteresowanie grup ludzkich paleolitu schyłkowego, mezolitu i neolitu czerwonym barwnikiem oraz produkcją narzędzi krzemiennych. Osiedlając się nad rzeką Kamienną, na terenie przylegającym bezpośrednio do granic dzisiejszego miasta Skarżyska-Kamiennej od wschodu (w kierunku Łyżew, Nowego Młyna, Grzybowej Góry, Marcinkowa, Wąchocka), znajdowali złoża cennego barwnika, który po wydobyciu i ewentualnej przeróbce był znakomitym towarem mającym zbyt w promieniu około 400 km, czyli praktycznie całej dzisiejszej Polski, a nawet poza jej granicami.
Ochra lub hematyt, bo taką nazwę nosi czerwony barwnik, to tlenek żelaza (Fe2O3), który zalega w zlepieńcu pstrego piaskowca. Wydobywano go, jako czerwony lub brunatny proszek lub żwirek (czasem większe kamyki – otoczaki). Służył prawdopodobnie do praktyk magicznych, był symbolem życia, substytutem krwi, siły, sprawności myśliwego – wojownika. Prawdopodobnie miał również zastosowanie użytkowe (przy wyprawianiu skór? i może jako kosmetyk). W celu pozyskania tego cennego towaru drążono doły i prymitywne szyby, przy których archeolodzy zlokalizowali wiele stanowisk do rozcierania i przygotowania proszku do dalszej obróbki lub handlu.
Na północ od obszaru rezerwatu, w okolicach Orońska, Tomaszowa, Wierzbicy, Polan, Iłży i Prawęcina znajdowały się złoża cennego surowca - krzemienia czekoladowego. Jego duża twardość i doskonała łupliwość pozwalały uzyskiwać ostre krawędzie a tym samym mógł służyć do wyrobu narzędzi i broni. Pozyskiwany z tzw. ławic, czyli złóż krzemienia zalegających na głębokości do około 4 m, był poszukiwanym towarem. Na Rydnie znajdujemy olbrzymie ilości krzemienia wydobywanego w okolicach Tomaszowa, śladów jego przetwórstwa w miejscowych pracowniach – krzemienicach oraz prymitywnych domostw, w których zamieszkiwali ludzie trudniący się krzemieniarstwem i wydobywaniem czerwonego barwnika.
Krzemień czekoladowy nie był jedynym materiałem służącym do produkcji narzędzi i broni. W czasie „rewolucji neolitycznej” pojawiły się na Rydnie wyroby z krzemienia święciechowskiego (szary, biało nakrapiany, wydobywany w Świeciechowie nad Wisłą)) i pasiastego (wydobywany w okolicach Krzemionek). Odmiany te lepiej nadawały się do produkcji narzędzi żniwnych i siekier do wyrębu lasów.
Nazwa Rydno nie funkcjonuje na mapach topograficznych – z wyjątkiem wydawnictw lokalnych – i jest nowotworem językowym wymyślonym przez prof. Stefana Krukowskiego na oznaczenie obszaru, na którym występują liczne ślady pozyskiwania hematytu przez społeczności pradziejowe. Charakterystyczny kolor hematytu i otrzymywanej z niego ochry, od ciemno żółtego poprzez czerwony aż do wiśniowofioletowego i skojarzenie ze słowami „rudy”, „ryży”, „rdza” doskonale tłumaczą, dlaczego prof. Krukowski wymyślił taką nazwę. Używał też określenia „czerwienica” . W okresie późniejszym pojawiała się jeszcze jedna nazwa – „krwica”. Systematyczne prace związane z rejestracją stanowisk pradziejowych wytwórców barwnika i narzędzi krzemiennych rozpoczęły się dopiero w latach 20-tych. Zaangażowali się w nie dwaj twórcy polskiej szkoły prehistorii paleolitu i mezolitu, Ludwik Sawicki i Stefan Krukowski. Już w tym czasie (tj. w latach 20-tych i 30-tych) pojawiły się w literaturze fachowej informacje o wyjątkowym znaczeniu znalezisk znad Kamiennej, które w inny, nowy sposób pozwoliły spojrzeć na ziemie polskie w okresie starszej i środkowej epoki kamienia. Po wojnie badania kontynuował prof. Stefan Krukowski, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego, prowadzący w Skarżysku-Kamiennej jednoosobową Pracownię Prehistoryczną ówczesnego Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. W latach 50-tych stało się jasne, iż kompleks osadniczy nad Kamienną jest obiektem o znaczeniu wyjątkowym i to w skali światowej, w efekcie czego wpisano Rydno do rejestru zabytków. Staraniem profesora Krukowskiego miejscowe władze postawiły słupy wyznaczające granice rezerwatu archeologicznego i zatrudniły strażników mających pilnować, by ludność okoliczna nie dewastowała obszaru chronionego. Niestety, obfitość znakomitego piasku była skutecznym magnesem przyciągającym amatorów darmowego materiału budowlanego. Postępująca w zastraszającym tempie rabunkowa gospodarka omawianego terenu oraz oburzenie polskich i międzynarodowych środowisk naukowych doprowadziły do rozpoczęcia przerwanych na kilkanaście lat badań archeologicznych. Nad przebiegiem prac czuwają zaś najważniejsze instytucje w dziedzinie archeologii – Instytut Historii Kultury Materialnej (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii) PAN, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie i Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Znaleziska z terenu rezerwatu pozwoliły naukowcom na sformułowanie wielu lepiej lub mniej udokumentowanych hipotez, tłumaczących przyczyny osadnictwa ludności pradziejowej na omawianym obszarze. Zasadnicze pytanie dotyczy kwestii tzw. „długiego trwania” osadnictwa przedstawicieli różnych kultur i epok (paleolitu schyłkowego 10 - 9 tys. p.n.e., mezolitu 8 - 6 tys. p.n.e., neolitu połowa 6 - schyłek 3 tys. p.n.e., aż po epokę brązu) na Rydnie. Pewne jest, że miejsce to odgrywało ponadregionalną rolę w kontaktach pomiędzy grupami koczowniczej ludności. Przez tysiąclecia jej przedstawiciele przybywali nad Kamienną po czerwony barwnik i wyroby z krzemienia oferując w zamian własne produkty, o czym świadczą znaleziska z krzemienia jurajskiego i bałtyckiego, ze słowackiego obsydianu oraz obecność czerwonego barwnika w grobie myśliwego w Janisławicach i w Całowaniu koło Karczewa. Zlokalizowano nawet swoistą „kopalnię” hematytu, we wzgórzu piaskowcowym, przy granicy Łyżew i Nowego Młyna. Całość otoczona była szeregiem stanowisk, na których przerabiano wydobyty minerał.
Poza wydobyciem barwnika i produkcją narzędzi krzemiennych grupy ludzkie zamieszkujące nad Kamienną zajmowały się polowaniem na renifery. Dodatkowych korzyści dostarczało położenie złóż hematytu, zlokalizowanych na drodze z południa na północ w kierunku miejsc wydobycia krzemienia czekoladowego. Ponadto rozlewiska Kamiennej, która wyglądała wówczas zupełnie inaczej (najprawdopodobniej rozlewała się szeroko tworząc całą sieć mniejszych i większych zbiorników wodnych oraz miejsc zabagnionych – m.in. Pastwiska, Babica, Babiczka, utrudniających przeprawę na drugi brzeg), umożliwiały miejscowym grupom ludzkim kontrolowanie brodów a tym samym zapewniały „monopol” w dystrybucji hematytu i być może częściowo również krzemienia czekoladowego. Prymitywne domostwa budowano na piaszczystych wydmach wzdłuż rzeki, która dostarczała ryb a uzupełnieniem jadłospisu były zwierzęta bytujące w okolicznych lasach, jagody i grzyby. Jest to pewna prawidłowość, bowiem myśliwsko – rybacko - zbieracka ludność wybierała niemal zawsze piaszczyste wzniesienia, najczęściej wydmy położone nad rzekami, strugami, brzegami jezior lub błot. Wizyty obcych dawały ponadto możliwość utrzymania genetycznej stabilności poprzez znalezienie kobiet spoza własnej grupy.
Rezerwat archeologiczny Rydno obejmujący obszar kilku kilometrów kwadratowych jest unikatowym w skali Europy i Świata skupieniem pozostałości osadnictwa związanego z wydobyciem hematytu i obróbką krzemienia czekoladowego w okresie epoki kamienia.
W zamierzchłej przeszłości był „zaczynem” kontaktów międzyludzkich o charakterze pokojowym, a być może i wojennym, gdyż niewykluczone, że grupy ludzkie rywalizowały o ten obszar. Zwraca się również uwagę na jego cechy magiczne, związane z czerwonym barwnikiem, który miał szerokie zastosowanie, być może najistotniejsze w sferze kultu i magii.
Licznie reprezentowany materiał krzemienny różnych kultur archeologicznych stał się ponadto znakomitą szkołą badawczą dla całej plejady polskich archeologów starszych epok, których prace, często w językach kongresowych upowszechniły wiedzę o Rydnie w międzynarodowych środowiskach naukowych.
Rydno – a prehistoric settlement agglomerate
Rydno Archaeology Reserve, which is located in the area of Skarżysko-Kamienna town, was first established in 1957 to preserve and protect the remains of the Final Palaeolithic and Mesolithic eras. The reserve was later extended onto the nearby villages and in 1986 it reached as far as Łyżwy, Nowy Młyn, Grzybowa Góra, Marcinków and St. Roch Hill near Wąchock. The reserve is spread over the area of prehistoric settlements whose settlers were known for using both a red pigment - ochre and flint weapons and tools. The name of the reserve – Rydno – derives from the words “rust” and “red” and was introduced into the literature by Prof. Stefan Krukowski after he had made the discovery of ochre quarry in the area.
The archaeological find in Rydno enabled the historians to draw some vital conclusions concerning the settlement history as well as its cultural, technological, urban and behavioural issues. The results have proved very successful and therefore it has been possible to claim the presence of the settlers in the area originating in twenty different cultures of Palaeolithic, Mesolithic and Neolithic. It is believed that ochre mining and the production of ochre powder of different colours ranging from dark yellow to dark brown was their main field of occupation. It is supposed that the ochre powder carried a lot of different meanings for its users. It could be both a blood substitute as well as the symbol of life, strength or health. It could also ensure successful hunting, victory and even power.
The people who lived or stayed in Rydno area established a close connection with nearby flint excavation centers such as Tomaszów, Krzemionki Opatowskie and Świeciechów which excavated chocolate flint, banded flint and grey white spotted flint respectively. The archaeologists also discovered some huts remnants, ochre pits and the places of flint tools production. All these discoveries enabled the reconstruction of the life style of the prehistoric communities who settled down along the Kamienna River and built the sheds or dug-outs in the dunes and lived off reindeer hunting, fishing and forest-fruit picking. Those settlers had probably developed trade relationships with other nomadic communities.
Rydno Reserve is a unique phenomenon in Europe which comprises a set of settlements established by hunters-gatherers who at the same time occupied themselves with ochre mining and flint processing. Thus, recognizing the importance of Rydno every effort on the part of local inhabitants as well as the authorities of the area is required to maintain and conserve this common heritage.
tekst: Piotr Kardyś
tłumaczenie: Magdalena Kardyś